Kobiety mają głos!

Gabriela Balicka (1867-1962)

z domu Iwanowska urodziła się 16 maja 1867 roku w Warszawie. Pochodziła z podlaskiej rodziny ziemiańskiej. Po ukończeniu w 1889 roku szkoły średniej (pensja żeńska Emilii i Józefy Krajewskich) w 1890 r. rozpoczęła studia na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu w Genewie. W 1891 r. Gabriela Iwanowska poślubiła Zygmunta Balickiego – pisarza i działacza politycznego. Dzięki niemu nawiązała znajomości z działaczami politycznymi opcji narodowej, m.in. z Romanem Dmowskim.

W 1893 r. Gabriela Balicka ukończyła studia w zakresie botaniki uzyskując tytuł doktora nauk przyrodniczych na podstawie pracy Contribution a l'étude anatomique et systématique du genre Iris et des genres voisins. Od 1893 roku była członkinią Ligi Narodowej.

W latach 90. XX wieku Balicka kontynuowała swoje badania naukowe w Monachium pod kierunkiem niemieckiego botanika – profesora Karla von Goebla. Wyniki tych prac opublikowała w czasopiśmie Flora. Wtedy też nawiązała współpracę z wydawanym we Lwowie dwutygodnikiem Ster, który był uważany za organ polskich sufrażystek. Na jego łamach w 1896 r. opublikowała cykl artykułów pt. Z psychologii zbiorowości.

W 1898 r. Baliccy zamieszkali w Krakowie. Efektem podjętej przez Balicką w latach 1898-1906 współpracy z botanikiem – profesorem Emilem Godlewskim były dwie prace naukowe opublikowane przez autorkę w wydawnictwach PAU (o przemianie ciał białkowych i roli kwasu fosforowego w odżywianiu roślin).

W latach 1906-1911 G. Balicka prowadziła wykłady na Wydziale Rolniczym Towarzystwa Kursów Naukowych w Warszawie. Od 1915 r. objęła kierownictwo Seminarium dla Nauczycielek Ludowych założone przez Chrześcijańskie Towarzystwo Ochrony Kobiet.

Przyznanie w 1918 r. wszystkim obywatelom państwa polskiego bez względu na płeć czynnych i biernych praw wyborczych umożliwiło kobietom kandydowanie w wyborach do Sejmu Ustawodawczego w 1919 roku. Gabriela Balicka zdobyła w nich mandat kandydując z listy nr 10 – Narodowego Komitetu Wyborczego Stronnictw Demokratycznych, okręg wyborczy nr 16 (Warszawa). Miała wówczas 52 lata. Sprawowała mandat poselski przez kolejnych 16 lat – do 1935 roku. Jako posłanka pracowała w Komisji Konstytucyjnej (1919-1927) i Oświatowej (1928-1935). W 1920 r. G. Balicka wniosła projekt ustawy znoszącej dotychczasowe ograniczenia praw cywilnych kobiet.

W czasie prac i debaty nad projektem konstytucji marcowej Balicka wnioskowała o ustawowe uregulowanie sytuacji prawnej i społecznej dziecka. Postulowała, aby dzieci pozbawione dostatecznej opieki rodzicielskiej, zaniedbane pod względem wychowawczym, miały prawo do opieki i pomocy państwa. Jej wnioski dotyczące dzieci zostały przyjęte w artykule 103 konstytucji uchwalonej w dniu 17 marca 1921 r.

Angażowała się również w prace nad projektami ustaw o kasach chorych, o obronie rodziny, o zwalczaniu chorób wenerycznych, a także w walkę z alkoholizmem. Postulowała kształcenie młodzieży w duchu narodowym.

Po 1935 r. Balicka wycofała się z życia politycznego. Do wybuchu II wojny światowej mieszkała w Warszawie. W 1940 r. przeprowadziła się w okolice Krakowa. Po wojnie mieszkała w Krakowie, gdzie zmarła 19 lutego 1962 r. Została pochowana na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

Jadwiga Dziubińska (1876-1937)

urodziła się 10 września 1874 r. w Warszawie w zamożnej rodzinie inteligenckiej. Po ukończeniu pensji (H. Czarnockiej i Z. Morawskiej w Warszawie) od 1893-1897 studiowała historię Polski, literaturę, psychologię, pedagogikę i socjologię w ramach tzw. Uniwersytetu Latającego (tajne Wyższe Kursy Naukowe dla Kobiet). Ukończyła także dwuletnie kursy pszczelarsko-ogrodnicze. W czasie studiów Jadwiga Dziubińska pracowała w czytelniach Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności.

W 1901 r. odbyła 10-miesięczną podróż za granicę. Odwiedziła Czechy, Niemcy, Danię, Szwecję i Belgię. Celem podróży było zapoznanie się z metodami kształcenia w szkołach rolniczych i na uniwersytetach ludowych. W latach 1900-1914 była kierowniczką kilku ludowych szkół rolniczych, m.in. w Pszczelinie, Kruszynku, Sokołówku i in.

Po wybuchu I wojny światowej J. Dziubińska jako delegatka Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny w Rosji pomagała polskim więźniom. W 1918 r. wróciła do Polski i podjęła także działalność w PSL „Wyzwolenie”.

Posłanką do Sejmu Ustawodawczego w 1919 r. została wybrana w okręgu nr 7 z listy PSL „Wyzwolenie”. Aktywnie pracowała w komisjach: Opieki Społecznej, Oświatowej, Ochrony Pracy, Do Badania Więzień i Obozów Koncentracyjnych. Najwięcej czasu i pracy poświęcała komisji oświaty, gdzie współdziałała m.in. przy budowie szkół różnego typu, opracowywaniu programów nauczania i założeń dydaktyczno-programowych, kładąc szczególny nacisk na szkolnictwo rolnicze.

W dniu 20 marca 1920 r. Jadwiga Dziubińska przedstawiła w Sejmie projekt ustawy o ludowych szkołach rolniczych, która została uchwalona 9 lipca tego roku. Ustawa o ludowych szkołach rolniczych była dziełem całego życia Jadwigi Dziubińskiej. W 1922 r. zrezygnowała z ubiegania się o mandat poselski, by poświęcić się pracy oświatowej. Była wieloletnią przewodniczącą powstałego w 1919 r. w Warszawie Instytutu Oświaty i Kultury im. Stanisława Staszica. Od 1926 r. przewodniczyła Komisji Wychowania Rolniczego Centralnego Związku Młodzieży Wiejskiej. Była autorką wielu artykułów o tematyce społecznej i pedagogiczno-wychowawczej opublikowanych m.in. w Głosie Gromadzkim, Wyzwoleniu, Zaraniu.

Zmarła w Warszawie 28 stycznia 1937 roku. Została pochowana na Cmentarzu Powązkowskim.

Irena Kosmowska (1879-1945)

urodziła się 20 grudnia 1879 roku w Warszawie. Pochodziła z rodziny inteligenckiej i patriotycznej. Jej matka, również Irena, była literatką, publicystką, działaczką społeczną i oświatową, która pisała m.in. do Bluszczu, Tygodnika Ilustrowanego i Słowa. Ojciec Wiktoryn był lekarzem i wychowankiem słynnej Szkoły Głównej w Warszawie. Rodzina Kosmowskich prowadziła bogate życie towarzyskie. W ich domu bywały znane osobistości m.in. Aleksander Świętochowski, Bolesław Prus czy też Eliza Orzeszkowa.

Kosmowska swoją początkową edukację pobierała w domu, a następie uczęszczała na tajną pensję prowadzoną przez Zuzannę Morawską. Wykładowcami młodej Ireny były osoby wybitne: Piotr Chmielowski, Tadeusz Korzon, Jadwiga Jahołkowska, Karol Benni i Ludwik Krzywicki. Po ukończeniu pensji Irena Kosmowska w 1898 roku wstąpiła do szkoły gospodarczej dla córek ziemiańskich w Kuźnicach pod Zakopanem. W warunkach nie do końca legalnych odbył się tam zjazd działaczek społeczno-oświatowych z trzech zaborów. Dzięki temu Kosmowska miała okazję poznać Marię Wysłouchową, która w przyszłości stała się dla niej autorytetem i wzorem działaczki społecznej.

Kolejny etap w życiu Ireny Kosmowskiej to lata 1905-1909, kiedy studiowała jako wolna słuchaczka historię i literaturę na lwowskim uniwersytecie. Na pewien czas przerwała studia i podjęła posadę nauczycielki w szkole gospodarczej dla dziewcząt w Mirosławicach. Przez kolejne lata uczyła w Mariadwinku. W 1907 roku Kosmowska podjęła współpracę z redakcją pisma Zaranie, gdzie publikowała najczęściej pod pseudonimem „Jasiek z Lipnicy". Dzięki jej staraniom od 1911 roku czasopismo wzbogaciło się o dodatek Świt – Młodzi Idą przeznaczony dla młodzieży wiejskiej, a rok później o dodatek Sprawy Szkolne.

W roku 1912 Irena Kosmowska stała się członkinią Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Związana była również z Towarzystwem Kółek Rolniczych imienia Stanisława Staszica, które szerzyło oświatę i czytelnictwo na wsi, organizowało kursy fachowe oraz propagowało spółdzielczość. Kosmowska bardzo dużą wagę przywiązywała do edukacji i społecznego wychowania włościanek, co znalazło swój wyraz w referacie Szkoły gospodarcze dla dziewcząt wiejskich, wygłoszonym przez nią na II Kongresie Pedagogicznym we Lwowie w 1909 roku.

W trakcie I wojny światowej Irena Kosmowska była zaangażowana w działalność Polskiej Organizacji Wojskowej. Pomagała także przy wydawaniu tajnego pisma Już Blisko. W maju 1915 roku, wraz z innymi członkami redakcji Zarania, została aresztowana i osadzona najpierw w więzieniu warszawskim, a następnie w moskiewskiej Tagance. Dzięki pomocy rodziny została zwolniona za kaucją i podjęła pracę w Komisji Oświatowej w Petersburgu. Prowadziła tam kursy przygotowawcze dla nauczycielek i ochroniarek. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku przystąpiła do Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”. W listopadzie 1918 roku uzyskała posadę wiceministra propagandy i opieki społecznej w Tymczasowym Rządzie Ludowym Republiki Polskiej w Lublinie.

Kosmowskiej bardzo zależało na ponownym uruchomieniu zamkniętej w czasie wojny szkoły w Krasieninie. Przy skromnej pomocy Instytutu Oświaty i Kultury szkoła została na nowo otwarta w 1919 roku. W tym samym roku z ramienia PSL „Wyzwolenie” została posłanką do Sejmu Ustawodawczego z okręgu lubelskiego. Była członkinią Komisji Oświatowej, sekretarzem w komisjach Spraw Zagranicznych i Konstytucyjnej oraz delegatką Sejmu do Międzynarodowej Unii Parlamentarnej.

Kosmowska wielokrotnie zabierała głos na forum Sejmu w sprawach dotyczących upowszechnienia spółdzielczości oraz walki z bezrobociem. Mandat pełniła do 1930 roku. 14 września 1930 roku została aresztowana z powodu swojego przemówienia na wiecu w Lublinie w którym skrytykowała rządy Piłsudskiego. Oskarżona o znieważenie władzy została osadzona w więzieniu na Zamku lubelskim i skazana na pół roku więzienia. Sprawa ciągnęła się około dwóch lat. Ostatecznie jednak wyrok został uchylony przez prezydenta Ignacego Mościckiego.

Irena Kosmowska od 1931 roku pracowała w redakcji Zielonego Sztandaru, uczestniczyła również w pracach Towarzystwa Oświaty Demokratycznej „Nowe Tory”. Jej zasługi można wymieniać bez końca: organizacja funduszu dla ofiar powodzi i strajku chłopskiego, współpraca z działaczami Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom, działalność w Lidze Obrony Praw Człowieka i Obywatela, pomoc i opieka nad uciekinierami i wysiedlonymi z ziem zachodnich, praca w Powszechnym Zakładzie Ubezpieczeń itd.

W nocy z 18 na 19 sierpnia 1942 roku Irena Kosmowska została aresztowana przez Gestapo i osadzona na Pawiaku, a następnie przewieziona do Berlina i osadzona w obozie pracy w Mahlow. Zmarła 21 sierpnia 1945 roku w szpitalu w Berlinie, gdzie trafiła ranna na skutek bombardowania. Kobieta która poświęciła całe swoje życie dla idei i realizacji hasła Ziemia, wiedza i władza dla ludu została pochowana na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Maria Moczydłowska (1886-1969)

z domu Grzymkowska urodziła się 4 października 1886 w Łomży. Po ukończeniu siedmioklasowej pensji w Warszawie pracowała jako nauczycielka w szkołach prywatnych w Warszawie, Łomży i Kaliszu. W 1905 roku uczestniczyła w rewolucji i strajku szkolnym polskiej młodzieży, rozpoczętym przez studentów warszawskiej Politechniki i Uniwersytetu w reakcji na petersburską krwawą niedzielę. Był to początek jej politycznej aktywności.

Pierwszym mężem Marii był Mieczysław Moczydłowski – działacz oświatowy i dyrektor szkoły rolniczej w Liskowie, gdzie Maria również nauczała. Wraz z mężem współpracowali z księdzem Wacławem Blizińskim założycielem wielu instytucji spółdzielczych, kulturalnych i oświatowych. To m.in. dzięki poparciu księdza Blizińskiego Maria Moczydłowska zdobyła mandat poselski do Sejmu Ustawodawczego z ramienia Polskiego Zjednoczenia Ludowego w okręgu numer 30 (Częstochowa). Była najmłodszą posłanką wśród ośmiu wybranych kobiet. Jej główne postulaty wyborcze skupiały się na podniesieniu poziomu moralnego społeczeństwa i równouprawnieniu kobiet.

Maria Moczydłowska pracowała w Sejmie komisjach: Ochrony Pracy, Opieki Społecznej i Oświatowej. Na forum komisji opieki społecznej postulowała wraz z Zofią Moraczewską stworzenie państwowego systemu pomocy materialnej dla dzieci. Była inicjatorką ponadpartyjnej platformy porozumienia, do której należały także Zofia Moraczewska i Gabriela Balicka. Głównym celem tego porozumienia było wsparcie rodzin ubogich - w szczególności dzieci oraz polepszenie statusu społecznego obywateli.

Moczydłowska w czasie obrad sejmu 10 lipca 1919 poparła, wbrew swojej partii, reformę rolną. Była również zwolenniczką projektu konstytucji marcowej. W sierpniu 1919 roku po rozbiciu Polskiego Zjednoczenia Ludowego przeszła do Narodowego Zjednoczenia Ludowego, gdzie pełniła funkcję sekretarza klubu poselskiego. Jej działalność w sejmie skupiała się jednak głównie na sprawach kobiet, dlatego 20 stycznia 1920 roku wraz z Gabrielą Balicką i Zofią Moraczewską złożyła wniosek dotyczący wycofania przepisów pozbawiających kobiety polskiego obywatelstwa w momencie poślubienia cudzoziemca.

Moczydłowska walczyła z alkoholizmem wśród społeczeństwa, dlatego starała się o ustawowe wprowadzenie pełnej prohibicji. Jej projekt ustawy nie został wprowadzony ze względu na przewagę jednego przeciwnego głosu w Komisji Zdrowia Publicznego. 23 kwietnia 1920 roku sejm uchwalił jednak ustawę ograniczającą sprzedaż i spożycie napojów alkoholowych, która została nazwana „lex Moczydłowska”.

W 1922 roku Maria Moczydłowska z listy NZL „Polskie Centrum” (utworzonej przez Leopolda Skulskiego) bezskutecznie starała się o reelekcję. Po skończeniu politycznej kariery była organizatorką polskich szkół we Francji. W czasie II wojny światowej prowadziła tajne nauczanie. Do końca życia zaangażowana była w sprawy społeczne i oświatowe. Była m.in. przewodniczącą Koła Spółdzielców przy PSS „Społem” w Sopocie, Towarzystwa „Trzeźwość” i członkiem zarządu Związku Kółek Rolniczych w Warszawie. Została wielokrotnie odznaczona, w tym Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski i Złotym Krzyżem Zasługi. Zmarła 26 kwietnia 1969 w Sopocie, gdzie została pochowana na Cmentarzu Katolickim.

Zofia Moraczewska (1873-1958)

z domu Gostkowska urodziła się 4 lipca 1873 roku w Czerniowcach. Była córką Romana Gostkowskiego, inżyniera kolejowego, profesora i rektora Politechniki Lwowskiej oraz Wandy z Dylewskich. Początkowo uczyła się w domu pobierając prywatne lekcje pod kierunkiem Marii Kalinowskiej. Później, w latach 1885-1889, kontynuowała naukę w Zakładzie Wyższym Naukowym Żeńskim Wiktorii Niedziałkowskiej we Lwowie, gdzie – po skończeniu edukacji gimnazjalnej- przyjęła posadę nauczycielki (lata 1891-1893).

W 1896 roku Zofia Moraczewska wstąpiła do Galicyjskiej Partii Socjaldemokratycznej i wyszła za mąż za Jędrzeja Moraczewskiego – późniejszego premiera.

Zofia Moraczewska, jako bardzo aktywna działaczka walcząca o równouprawnienie kobiet, już w trakcie I wojny światowej stała się czołową przedstawicielką polskiego ruchu kobiecego. Od 1916 roku była przewodniczącą Naczelnego Zarządu Ligi Kobiet Galicji i Śląska Cieszyńskiego NKN w Krakowie. W latach 1917-1918 pełniła funkcję przewodniczącej Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego w Królestwie Polskim oraz pracowała w Związku Sanitariuszek. Pod koniec 1918 r. stanęła na czele Zjednoczonej Ligi Kobiet przewodnicząc jej do 1920 roku.

Po uzyskaniu praw wyborczych przez kobiety Zofia Moraczewska w 1919 roku wystartowała w wyborach parlamentarnych do Sejmu Ustawodawczego. Jej kandydatura została wystawiona w okręgu Kraków z listy Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej (PPSD). W Sejmie Ustawodawczym piastowała funkcję sekretarza Komisji Zdrowia Publicznego i była członkinią Komisji Ochrony Pracy, Komisji Opieki Społecznej i Komitetu Repatriacyjnego.

W swojej działalności poselskiej Z. Moraczewska skupiła się głównie na realizacji postulatów dotyczących powszechnej ochrony zdrowia i opieki nad dziećmi. Na forum Sejmu opowiadała się także przeciwko wszelkim formom dyskryminacji kobiet. 5 marca 1919 roku Moraczewska złożyła swoją pierwszą interpelację, która była sprzeciwem wobec zamierzeń wydalania urzędniczek z pracy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. W klubie Związku Polskich Posłów Socjalistycznych Moraczewska była jedyną kobietą. W Sejmie Ustawodawczym głosowała za przyjęciem konstytucji marcowej, wskutek czego otrzymała partyjną naganę. Na znak sprzeciwu wystąpiła z klubu i na kilka lat zawiesiła swoją działalność polityczną.

Po przewrocie majowym Zofia Moraczewska powróciła do politycznej działalności. Od 1927 roku była przewodniczącą Klubu Politycznego Kobiet Postępowych. Była także główną inicjatorką powstania nowej organizacji kobiecej jednoczącej różne odłamy ruchu kobiecego wokół idei sanacyjnych. Efektem inicjatywy Moraczewskiej było powstanie w marcu 1928 r. stowarzyszenia, które początkowo przyjęło nazwę Związku Państwowo-Twórczej Pracy Kobiet, aby następnie zostać zatwierdzonym przez Komisariat Rządu jako Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet (ZPOK). Związek wszedł w skład Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR), utrzymując do 1930 r. w miarę niezależne struktury.

Zofia Moraczewska została ponownie wybrana posłanką z listy BBWR 16 listopada 1930 roku i od tego czasu pełniła funkcję kierowniczki grupy w sejmowej Komisji Emigracyjnej. Ze względu na naciski polityczne ze strony BBWR na Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet Moraczewska w 1933 roku zrezygnowała ze stanowiska przewodniczącej tej organizacji.

W czasie II wojny światowej Moraczewska była członkinią Rady Nadzorczej Spółdzielni „Społem” w Sulejówku, a także organizatorką Komitetu Obywatelskiego wspierającego ofiary wojny. W 1941 roku Moraczewscy usunięci przez Niemców z własnego domu zamieszkali w oficynie przy dworku Józefa Piłsudskiego. Czas okupacji był dla Z. Moraczewskiej wyjątkowo trudny z powodu tragicznej śmieci męża i dwojga dzieci. We wrześniu 1944 roku samotnie powróciła do swojego domu w Sulejówku i starała się o przeniesienie ciała męża na Cmentarz Wojskowy na Powązkach. Po wojnie, głównie ze względu na podeszły wiek, obserwowała życie polityczne z boku. W 1945 roku wydała jeszcze broszurę Mój Testament, w której opisała jakie cele i zadania czekają kobiety polskie w powojennej rzeczywistości. Za życia została odznaczona Krzyżem Kawalerskim (1927) i Oficerskim Orderu Polonia Restituta (1930) oraz Krzyżem Niepodległości (1931).

Zofia Moraczewska zmarła 16 listopada 1958 roku i została pochowana w rodzinnym grobowcu na warszawskich Powązkach.

Anna Anastazja Piasecka (1882-1980)

z domu Łęgowska urodziła się 13 marca 1882 w Feliksowie koło Wąbrzeźna na Pomorzu. Pochodziła z ziemiańskiej rodziny Łęgowskich.

Po uzyskaniu wykształcenia pedagogicznego poświęciła się pracy w oświacie. W latach 1910-1918 pracowała w tajnej oświacie w Toruniu jako nauczycielka języka polskiego. Propagowała także polską prasę. W kwietniu 1918 r. wraz z mężem przeniosła się do Karczewic pod Kwidzynem. Zaangażowała się wówczas w działalność społeczną i niepodległościową w Sopocie, gdzie m.in. była członkinią zarządu Towarzystwa Polek w Sopocie (1919) oraz działaczką Towarzystwa Czytelni Ludowych. Aktywnie działała także w Narodowej Partii Robotniczej (NPR) na Pomorzu.

W 1919 r. zorganizowała w Kwidzyniu pierwsze przedszkole polskie, a przy nim także szkółkę dla starszych dzieci, pochodzących głównie z rodzin robotniczych. Od końca 1919 r. należała do komisji oświatowej Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego w Kwidzyniu.

W maju 1920 uzyskała mandat poselski do Sejmu Ustawodawczego w okręgu wyborczym nr 1 (Kościerzyna) z ramienia Narodowej Partii Robotniczej. W sejmie pracowała w Komisji Opieki Społecznej.

Po przegranym plebiscycie o przyłączenie Mazur, Warmii i Powiśla do Polski wyjechała do Torunia, gdzie w 1920 r. przystąpiła do organizującego się na Pomorzu PSL „Piast”. W związku z tym w styczniu 1921 roku na zjeździe NPR wezwano ją do złożenia mandatu, czego nie uczyniła. Z listy państwowej PSL „Piast” bez powodzenia ubiegała się o mandat poselski do Sejmu I kadencji.

Po opuszczeniu parlamentu kontynuowała działalność społeczną i zawodową. W 1971 r. została odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.

Zmarła 9 sierpnia 1980 w Toruniu. Spoczęła tam na Cmentarzu Parafialnym św. Jakuba.

Zofia Sokolnicka (1878-1927)

urodziła się 15 maja 1878 w Krakowie jako córka Stanisława – właściciela Orzeszkowa i Stanisławy z Moszczyńskich (ówczesny powiat średzki). Wychowała się w rodzinnym domu niedaleko Środy Wielkopolskiej. Kształciła się w Wyższej Szkole Żeńskiej Anny i Anastazji Danysz w Poznaniu. Po jej ukończeniu kontynuowała naukę na Uniwersytecie Jagiellońskim i w Wyższej Szkole Muzycznej w Krakowie.

Sokolnicka po ukończeniu studiów powróciła do Poznania, gdzie podjęła pracę w stowarzyszeniu kobiecym „Warta”. Stowarzyszenie to zajmowało się organizowaniem tajnego nauczania oraz opieki pozaszkolnej dla polskich dzieci, a także rozprowadzaniem polskich książek. Zofii zależało na podniesieniu jakości nauczania, dlatego zaczęła organizować kursy dla nauczycielek. Wydała nawet podręcznik Jak uczyć dzieci czytać i pisać po polsku. W roku 1909 wraz z siostrami, Lucyną i Marią, przejęła zamkniętą szkołę Panien Danysz i zorganizowała w niej Zakład Wychowawczy dla Dziewcząt. Ośrodek ten posiadał świetnie opracowany program nauki polskiej na poziomie szkoły wyższej i był nieustannie kontrolowany przez zaborcę.

Zofia Sokolnicka w 1912 roku wraz z księdzem Malińskim założyła Towarzystwo Opieki Rodzicielskiej, które pełniło funkcję tajnego kuratorium oświaty dla polskiego szkolnictwa. Organizowała również wyjazdy wakacyjne dla młodzieży polonijnej z Niemiec do Wielkopolski, w tym głównie do Poznania. Była współzałożycielką wielu organizacji narodowych i oświatowych m.in: Straży Polski, Lutni, Znicza, Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Towarzystwa Pedagogicznego i Czytelni dla Kobiet. W 1903 roku została członkiem Ligi Narodowej, z ramienia której sprawowała opiekę nad tajnymi organizacjami skupiającymi młodzież: Filomatami i Filaretami, Towarzystwa Tomasza Zana i żeńską organizacją harcerek im. Emilii Plater.

Po wybuchu pierwszej wojny światowej Sokolnicka pełniła rolę emisariuszki pomiędzy Wielkopolską, a Centralą Agencji Polskiej w Lozannie. Miała niezawodną pamięć, dlatego udawało jej się przywozić z zagranicy wyuczone na pamięć poufne instrukcje dla działaczy politycznych w Poznaniu. W grudniu 1918 roku reprezentowała Poznań na sesji Sejmu Dzielnicowego. Została również wybrana do Naczelnej Rady Ludowej, gdzie działała w Komisji Szkolnej dla spolszczenia szkolnictwa. W 1919 roku była członkiem grona ekspertów Komitetu Narodowego Polskiego i delegacji polskiej na konferencji pokojowej w Paryżu. Po powrocie do kraju dołączyła do współzałożycieli Katolickiego Związku Polek i Narodowej Organizacji Kobiet. Współtworzyła także Komitet Niesienia Pomocy dla Wilna i Lwowa.

Przed wyborami do Sejmu Ustawodawczego Zofia Sokolnicka weszła w skład Komitetu Prowincjonalnego Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego. Była jedną z pierwszych kobiet zasiadających w polskim parlamencie, a o dużym zaufaniu jakim była obdarzona przez społeczeństwo świadczy fakt, że piastowała mandat poselski dwukrotnie. W wyborach do Sejmu Ustawodawczego startowała w poznańskim okręgu wyborczym z ramienia Narodowej Demokracji, a w wyborach do Sejmu I Kadencji w okręgu wyborczym nr 34, obejmującym województwo poznańskie i miasto Poznań z listy Związku Ludowo-Narodowego. W trakcie pierwszej kadencji zasiadała w Komisji Opieki Społecznej i Komisji Oświatowej. W 1922 roku brała udział m.in. w pracach Komisji Spraw Zagranicznych.

Zofia Sokolnicka była mocno zaangażowana w działalność parlamentarną, o czym świadczy jej współautorstwo w ponad 20 ustawach. Zawsze bliskie jej sercu było działanie na rzecz szkolnictwa, dlatego ustawy w tworzeniu których uczestniczyła, dotyczyły np. pomocy finansowej dla uczącej się młodzieży i rozwoju szkół wyższych. 20 listopada 1920 roku wygłosiła w Sejmie referat na temat wspomagania przez rząd nauki i naukowców. W maju 1926 roku dołączyła do zarządu Komitetu Wojewódzkiego Organizacji Obrony Państwa w Poznaniu, powstałego w proteście przeciwko zamachowi Piłsudskiego. Sokolnicka była również publicystką - pisała m.in. do Szkółki Domowej, Kuriera Poznańskiego i Orędownika.

Zofia Sokolnicka zmarła 27 lutego 1927 roku w Poznaniu. Pochowana została na cmentarzu parafii świętomarcińskiej przy ul. Towarowej. W późniejszym czasie jej prochy przeniesiono na Cmentarz Zasłużonych Wielkopolan mieszczący się na Wzgórzu św. Wojciecha. W 1973 roku dla uczczenia pamięci Zofii Sokolnickiej nazwano jedną ulic Poznania jej imieniem.

Franciszka Wilczkowiakowa (1880-1963)

z domu Dembska urodziła się 4 października 1880 r. w Bielewie koło Kościana.

Przed I wojną światową działała w środowisku polonijnym w Wanne, prowadziła tam m.in. księgarnię z polskimi książkami. W 1916 r. włączyła się w działalność Naczelnej Rady Ludowej – organizacji politycznej w zaborze pruskim. W grudniu 1918 roku została delegatką do Polskiego Sejmu Dzielnicowego obradującego w Poznaniu. W marcu następnego roku wraz z innymi członkami Narodowego Stronnictwa Robotników (NSR) zrezygnowała z tej godności.

2 maja 1920 r. w wyborach uzupełniających na Pomorzu zdobyła mandat do Sejmu Ustawodawczego kandydując z NSR. W sejmie weszła w skład Komisji Opieki Społecznej, Oświatowej, a od połowy 1920 roku w skład Komisji Konstytucyjnej. Należała do klubu poselskiego NSR, a później do klubu nowo powstałej Narodowej Partii Robotniczej (NPR).

W działalności poselskiej skupiała się na walce o poprawę sytuacji życiowej najuboższych mieszkańców Pomorza po włączeniu tych ziem do II Rzeczypospolitej. Krytykowała także nadużycia i niegospodarność nowej polskiej administracji na tych terenach. 9 lipca 1920 r. zabrała w tej sprawie głos z trybuny sejmowej. W poruszającym przemówieniu, które zostało nagrodzone brawami mówiła m. in.: Serce rozdziera się na myśl, że właśnie nasza Polska dopiero co powstająca postawiła na urzędach takich ludzi, którzy nie uwzględniają interesów najmniejszych, interesów tego fundamentu naszego narodu polskiego. Serce krwawi się na myśl tym bardziej, że musimy wypowiedzieć te bóle i musimy skarżyć się na własny rząd, na braci naszych w takiej chwili, gdy wróg stoi u bram naszego kraju /…/ a my tutaj, wybrańcy narodu, zamiast iść zwartym szeregiem, zamiast uwzględnić interesy tych najmłodszych, którzy nie mają sił i sposobów poradzić sobie sami, my stawiamy na czele ludzi takich, którzy wyzyskują maluczkich i nie chcą uwzględnić tego, na co oni słusznie sobie zasłużyli, na co wskazuje prawo ludzkości…1

W roku 1922 została zastępcą posła z listy NPR w okręgu nr 37. W drugiej połowie lat dwudziestych przeniosła się do Poznania i podjęła pracę jako urzędniczka w prywatnej instytucji. Jednocześnie kontynuowała działalność w Narodowej Partii Robotniczej i w 1928 r. ponownie kandydowała do Sejmu z ramienia tej partii w okręgu nr 35. Nie uzyskała jednak mandatu.

Zmarła w Poznaniu 8 marca 1963 roku. Została pochowana na poznańskim cmentarzu Miłostowo.